اختلال بلع یا دیسفاژی یکی از مشکلات شایع اما اغلب نادیده گرفته شده است که می‌تواند زندگی روزمره افراد را به شدت تحت تأثیر قرار دهد. طبق آمار جهانی، بیش از ۱۰٪ از افراد بالای ۵۰ سال در مقطعی از زندگی خود با درجاتی از اختلال بلع مواجه می‌شوند. این مشکل علاوه بر اینکه بر کیفیت زندگی و تغذیه تأثیر منفی می‌گذارد، می‌تواند زمینه‌ساز بیماری های جدی‌تری مانند سوءتغذیه، کم‌آبی بدن و حتی پنومونی ناشی از آسپیراسیون شود.
اما خبر خوب این است که با تشخیص به‌موقع و استفاده از روش‌های نوین بلع درمانی در بسیاری از موارد قابل کنترل و حتی بهبودی کامل است. در ادامه به بررسی درمان اختلال بلع میپردازیم و تمرینات بلع درمانی را بیان میکنیم.
اختلال بلع چیست و چرا رخ میدهد؟
پیش از آنکه به موضوع بلع درمانی چیست بپردازیم، باید بدانیم که اختلال بلع دقیقاً چیست. اختلال در بلع به معنی دشواری در بلعیدن غذا یا مایعات است. این مشکل می‌تواند در هر سنی رخ دهد، اما در افراد مسن شایع تر است. دلایل بروز آن بسیار متنوع هستند و از مشکلات عصبی مانند سکته مغزی و بیماری پارکینسون گرفته تا مشکلات ساختاری در مری و حلق، متغیرند. تشخیص دقیق علت، اولین و مهم‌ترین گام در مسیر درمان است.
بلع درمانی چیست؟
بلع درمانی یا به عبارتی درمان اختلال بلع ، که به آن گفتاردرمانی بلع نیز گفته می‌شود، یک روش درمانی تخصصی است که توسط آسیب‌شناسان گفتار و زبان ( SLP) برای افراد دچار مشکلات بلع (دیسفاژی) ارائه می‌شود. هدف اصلی این درمان، بهبود عملکرد بلع و کاهش خطرات ناشی از آن، مانند خفگی یا ورود غذا به مجاری تنفسی (آسپیراسیون) است.
بلع یک فرآیند پیچیده و هماهنگ است که شامل عملکرد صحیح چندین عضله و عصب در دهان، حلق و مری می‌شود. وقتی این فرآیند به دلیل بیماری هایی مانند سکته مغزی، پارکینسون، فلج مغزی، آسیب‌های سر و گردن یا حتی افزایش سن دچار اختلال می‌شود، بلع‌درمانی وارد عمل می‌شود.
فیم آموزشی بلع درمانی
در فیلم زیر، دکتر بیگی متخصص استروبوسکوپی و تصویر برداری از حنجره در رابطه با بلع درمانی توضیحاتی ارائه داده است:
چه کسانی به بلع درمانی نیاز دارند؟
بلع درمانی برای افرادی که دچار اختلال بلع (دیسفاژی) هستند، ضروری است. این افراد معمولاً به دلیل بیماری ها، آسیب‌ها یا شرایط خاصی که بر عملکرد عضلات و اعصاب مسئول بلع تأثیر می‌گذارند، با این مشکل مواجه می‌شوند.
افرادی که به بلع‌درمانی نیاز دارند عبارتند از:
- بیماران پس از سکته مغزی: سکته مغزی می‌تواند به بخشی از مغز که کنترل بلع را بر عهده دارد، آسیب بزند و منجر به ضعف عضلانی یا ناهماهنگی شود.
- مبتلایان به بیماری‌های عصبی: بیماری‌هایی مانند پارکینسون، ام‌اس (مالتیپل اسکلروزیس)، بیماری لو گهریگ (ALS)، و آلزایمر با گذشت زمان می‌توانند عضلات بلع را ضعیف کنند.
- بیماران سرطانی: به ویژه افرادی که تحت درمان‌های پرتودرمانی یا شیمی‌درمانی برای سرطان‌های سر و گردن قرار گرفته‌اند. این درمان‌ها می‌توانند به بافت‌ها آسیب رسانده و بلع را دشوار کنند.
- افراد با آسیب‌های مغزی یا نخاعی: ضربه یا جراحت می‌تواند به مراکز عصبی کنترل‌کننده بلع آسیب برساند.
- افراد دارای مشکلات ساختاری در دهان، حلق یا مری: مانند تومورها، تنگی مری، یا ناهنجاری‌های مادرزادی.
- بیماران مبتلا به ریفلاکس شدید معده به مری (GERD): ریفلاکس طولانی‌مدت می‌تواند به بافت‌های مری آسیب رسانده و بلع را دردناک یا دشوار کند.
- افراد مسن: با افزایش سن، عضلات بلع ممکن است ضعیف شوند که به این وضعیت پیربلعی (Presbyphagia) گفته می‌شود.
- بزرگسالان: با افزایش سن، عضلات بلع ممکن است ضعیف شوند که به این وضعیت پیربلعی (Presbyphagia) گفته می‌شود. همچنین، برخی بزرگسالان به دلیل جراحی‌های قبلی یا تغییرات آناتومیکی ممکن است دچار مشکل بلع شوند.
- کودکان: کودکانی که با مشکلات بلع مادرزادی، تأخیر در رشد یا اختلالات رشدی مانند فلج مغزی متولد شده‌اند، ممکن است به این درمان نیاز داشته باشند.
- افرادی که برای مدت طولانی از لوله تغذیه استفاده کرده‌اند: برای بازگرداندن توانایی بلع طبیعی پس از برداشتن لوله.
به طور خلاصه، هر کسی که علائمی مانند سرفه یا خفگی هنگام غذا خوردن، احساس گیر کردن غذا در گلو، یا کاهش وزن ناخواسته به دلیل دشواری در بلع را تجربه می‌کند، باید برای ارزیابی و درمان به یک متخصص گفتاردرمانی مراجعه کند.
آیا اختلال بلع درمان دارد؟
با توجه به مواردی که گفته شد، بله، اختلال بلع در اغلب موارد قابل درمان یا کنترل است. روش درمان بسته به علت اصلی متفاوت است؛ از گفتاردرمانی و تمرینات تقویتی گرفته تا درمان دارویی، اصلاح رژیم غذایی، تکنیک های کمکی و در برخی موارد جراحی. آنچه اهمیت دارد، تشخیص به‌موقع و شروع سریع درمان است؛ چراکه هرچه مداخله زودتر آغاز شود، احتمال بازگشت توانایی بلع و بهبود کیفیت زندگی بیشتر خواهد بود.
در ادامه به بررسی روش های درمان اختلال بلع میپردازیم:
روش های درمان اختلال بلع و بلع درمانی
اختلال بلع یا دیسفاژی یکی از مشکلات شایع در میان کودکان، بزرگسالان و بیماران نورولوژیک است که خوشبختانه امروزه روش‌های متعددی برای درمان اختلال بلع وجود دارد که بسته به علت و شدت مشکل انتخاب می‌شوند. در این بخش به مهم‌ترین و مؤثرترین روش های بلع درمانی میپردازیم.
- گفتاردرمانی و توانبخشی بلع: گفتاردرمانی اصلی‌ترین روش برای درمان دیسفاژی است. در این روش، گفتاردرمانگر با تمرینات خاص عضلات زبان، لب‌ها و حلق را تقویت می‌کند. همچنین تکنیک‌هایی مانند خم کردن چانه، تغییر زاویه سر و کنترل لقمه‌ها آموزش داده می‌شود. گفتاردرمانی بلع برای بیماران سکته مغزی، پارکینسون و ام‌اس بسیار مؤثر شناخته شده است.
- اصلاح رژیم غذایی برای بیماران اختلال بلع: یکی از روش‌های مهم در مدیریت اختلال بلع، اصلاح رژیم غذایی است. غذاهای نرم، پوره و مایعات غلیظ، بلع ایمن‌تر و آسان‌تری ایجاد می‌کنند. متخصص تغذیه معمولاً برنامه‌ای اختصاصی طراحی می‌کند تا بیمار هم مواد مغذی کافی دریافت کند و هم خطر خفگی یا ورود غذا به ریه کاهش یابد.
- درمان دارویی اختلال بلع: در شرایطی که علت دیسفاژی رفلاکس معده، التهاب مری یا اسپاسم عضلانی باشد، پزشک از درمان دارویی استفاده می‌کند. داروهای ضداسید و ضدالتهاب، داروهای شل‌کننده عضلات مری و داروهای تقویت‌کننده حرکات دستگاه گوارش از گزینه‌های رایج در این زمینه هستند. این درمان معمولاً در کنار سایر روش‌ها انجام می‌شود.
- مداخلات پزشکی و جراحی: برای برخی بیماران، به‌ویژه آن‌هایی که انسداد ساختاری دارند، روش‌های تهاجمی‌تر لازم است. اتساع مری با بالون برای باز کردن تنگی‌ها، تزریق بوتاکس برای رفع اسپاسم شدید و جراحی برای برداشتن توده یا ترمیم مری از جمله روش‌های پزشکی پیشرفته در درمان اختلال بلع هستند.
- تکنیک‌ها و ابزارهای کمکی: علاوه بر درمان‌های اصلی، استفاده از ابزارهای کمکی نیز بسیار کاربردی است. تغییر وضعیت بدن هنگام غذا خوردن، استفاده از نی‌های مخصوص، پروتزهای دهانی یا کمک‌های فیزیوتراپی می‌توانند به بیماران کمک کنند که بلع ایمن‌تر و راحت‌تری داشته باشند.
درمان اختلال بلع در بزرگسالان
اختلال بلع در بزرگسالان می‌تواند به دلایل مختلفی ایجاد شود، از جمله افزایش سن، سکته مغزی، بیماری‌های عصبی یا مشکلات ساختاری در دهان و گلو. درمان این مشکل معمولاً ترکیبی و تخصصی است و به شرایط هر بیمار بستگی دارد.
گفتاردرمانی یکی از روش‌های اصلی بلع درمانی در بزرگسالان است که با تمرینات تقویتی عضلات دهان و گلو و آموزش تکنیک‌های بلع ایمن، به بهبود توانایی بلع کمک می‌کند. علاوه بر آن، اصلاح رژیم غذایی نقش مهمی در کاهش خطر خفگی و عفونت ریوی دارد و استفاده از غذاهای نرم یا مایعات غلیظ، بلع را برای بیمار ایمن‌تر می‌کند.
در مواردی که علت اختلال بلع مشکلات ساختاری یا اسپاسم عضلانی باشد، درمان دارویی یا مداخلات پزشکی و جراحی نیز در کنار توانبخشی و رژیم غذایی به کار گرفته می‌شود. مهم‌ترین نکته در بزرگسالان، تشخیص زودهنگام و پیگیری درمان مداوم است تا کیفیت زندگی و استقلال فرد حفظ شود.
درمان اختلال بلع عصبی
اختلال بلع عصبی یا دیسفاژی ناشی از بیماری‌های سیستم عصبی، مانند پارکینسون، ام‌اس، سکته مغزی یا آسیب‌های مغزی، نیازمند رویکرد تخصصی و چندجانبه است. در این نوع اختلال، عضلات دخیل در بلع تحت کنترل عصبی دقیق نیستند و بیمار ممکن است در بلع غذا یا مایعات دچار مشکل شود.
گفتاردرمانی عصبی اصلی‌ترین روش بلع درمانی عصبی است و شامل تمرینات عضلانی، تمرینات هماهنگی حرکتی و تکنیک‌های بلع ایمن می‌شود. در کنار آن، تغییر رژیم غذایی و استفاده از مایعات غلیظ می‌تواند خطر خفگی و ورود غذا به ریه‌ها را کاهش دهد.
در برخی بیماران، داروهای خاص یا فیزیوتراپی عصبی به همراه تمرینات بلع برای تقویت کنترل عضلات توصیه می‌شود. همکاری نزدیک میان پزشک متخصص مغز و اعصاب، گفتاردرمانگر و متخصص تغذیه نقش کلیدی در موفقیت درمان اختلال بلع عصبی دارد و شروع زودهنگام برنامه درمانی شانس بهبود کامل را افزایش میدهد.
تمرینات بلع درمانی
تمرینات بلع درمانی نقش کلیدی در بهبود و درمان اختلال بلع دارند و هدفشان تقویت عضلات دهان، زبان و گلو، افزایش هماهنگی حرکات بلع و کاهش خطر خفگی یا ورود غذا به ریه‌ها است. این تمرینات معمولاً توسط گفتاردرمانگر طراحی می‌شوند و با اجرای منظم، توانایی بلع و کیفیت زندگی بیماران به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد.
نمونه تمرینات بلع درمانی
- تمرین زبان به سقف دهان: حرکت دادن زبان به سمت سقف دهان برای تقویت عضلات و کنترل بهتر غذا.
- حرکات جانبی زبان: حرکت زبان به چپ و راست برای افزایش انعطاف و قدرت عضلات زبان.
- بلع خشک: تمرین بلع بدون غذا یا مایعات برای تمرین هماهنگی عضلات حلق.
- بلع با مایعات کم: تمرین بلع با مقدار کمی آب یا غذای نرم برای افزایش ایمنی بلع.
- تمرین لب‌ها: جمع کردن، باز کردن یا حرکت دادن لب‌ها به جلو و عقب برای تقویت عضلات دهان.
- تمرین چانه به سینه (Chin Tuck): خم کردن چانه هنگام بلع برای کاهش خطر ورود غذا به ریه‌ها.
- چرخش سر (Head Turn): چرخاندن سر به یک سمت هنگام بلع برای هدایت بهتر غذا و افزایش ایمنی.
- تمرین Shaker: بلند کردن سر از حالت خوابیده برای تقویت عضلات گردن و گلو.
- Masako Maneuver: گذاشتن زبان بین دندان‌ها و بلعیدن برای تقویت پشت زبان و حلق.
- Mendelsohn Maneuver: نگه داشتن حنجره در حالت بالا رفته هنگام بلع برای بهبود عملکرد مری.
- تمرین فشار زبان به سقف دهان: فشار آوردن زبان به سقف دهان برای افزایش قدرت عضلانی و هماهنگی بلع.
- تمرینات مقاومت با قاشق: فشار دادن زبان یا لب‌ها به قاشق برای تقویت عضلات بلع.
- تمرینات مکیدن و فوت کردن: مکیدن مایعات یا فوت کردن برای تقویت کنترل لب‌ها و هواگیری گلو.